Ahmet Ağaoğlu

1869 yılında Azerbaycan’da dünyaya gelen Ağaoğlu, Farsça ve Rusça gibi farklı dilleri bilen akrabalarının olduğu aydın bir ailede yetişmiştir. Arapça özel dersleri almış ve temel eğitimini tamamladıktan sonra yüksek tahsil için Petersburg’a gitmiş, Politeknik Enstitüsü’ne giriş hakkı kazansa da gözlerindeki rahatsızlıktan dolayı geri dönmek zorunda kalmıştır. Daha sonra 1888 yılında Paris’e gitmiştir ki Azerbaycan Türkleri içinde tahsil sebebiyle Avrupa’ya giden ilk kişidir.

Burada Sorbonne Üniversitesi, College de France ve Doğu Dilleri Okulu kurumlarında hukuk ve şarkiyat eğitimi almıştır. La Nouvelle Revue, Revue Bleu ve Journal des Debats isimli dergilerde yazarlık yapmış; 1892 yılında Londra’da düzenlenen Şarkiyatçılar Kongresi’nde “Şii Mezhebinin Menbaları” isimli bildirisini tebliğ etmiştir. Nihayet 1894 yılına gelindiğinde ise İstanbul üzerinden memleketine dönüş yapmıştır.

Şuşa ve Bakü bölgelerinde; memurluk, Fransızca öğretmenliği, gazetecilik gibi farklı meslekler icra eden yazar; 1904’te Hayat, 1905’de İrşad, 1907’de ise Terakki isimli gazeteleri çıkarmaya başlamıştır. Bu sıralarda Ermeni saldırıları ve Rus desteklerini protesto amaçlı kurulmuş Difai (Fedai) örgütünde de görevler almış, tabii 1908 yılından sonra artan baskılara dayanamamış ve 1909’da İstanbul’a gelmiştir. İstanbul’daki ilk zamanlarında Hikmet, Sıratı Müstakim ve Jeune Turc’te yazmış, 1911’de ise Tercümanı Hakikat’ın başyazarı olmuştur.

İstanbul Darülfünunu’nda Türk Medeniyeti Tarihi ve Rusça dersleri verirken; Bilgi Mecmuası, İslâm Mecmuası, Halka Doğru, Türk Yurdu, Harb Mecmuası, Yeni Mecmua gibi yayınlara da katkıda bulunmuştur. 1910 yılında eğitim müfettişliği görevine getirilen Ağaoğlu; sonrasında siyasî, iktisadî ve sair alanlarda geniş bir reformasyon hedefleyen İttihat ve Terakki Cemiyeti (İTC)’ne katılmıştır. 1915’te Meclisi Umumi’ye üye olmuş, üçüncü dönem Millet Meclisi’ne mebus olarak girmiştir. İttihat ve Terakki’den aldığı görevle Rusya Müslümanlarına çok sayıda Osmanlı aydınını öğretmen olarak göndermeye çalışmıştır.

Kurucu üyeleri arasında bulunduğu Türk Yurdu, Türk Ocağı, Türk Bilgi Derneği, Müdafaai Milliye Cemiyeti, Rusya’da Sakin Müslüman Türk Tatarlarının Haklarını Müdafaa Cemiyeti gibi kuruluşlarda faaliyetlerde bulunmuştur. Bu cemiyetlerde bulunduğu dönemlerde Ziya Gökalp, Yusuf Akçura, Mehmet Emin Yurdakul gibi önemli aydın ve Türkçü isimlerle beraber çalışmıştır. Ağaoğlu, gerek Azerbaycan’da gerek Türkiye’de; öğretmenlikten dernekçiliğe, milletvekilliğinden gazeteciliğe kadar pek çok görev ve meslek ifa etmiştir.

Paris’teki öğrencilik yıllarından İstanbul’daki emekliliğine kadar sürekli olarak düşünce yazıları kaleme almıştır. Azerbaycan’ın bağımsızlık ilanı sonrası Ağaoğlu, Osmanlı İslâm Ordusu’na siyasî müşavir göreviyle atanmıştır. Sonraları Azerbaycan’da ikamet ederken parlamentoda görev almış ve nihayet ülkenin bağımsız kalamayacağına, Türkiye’yle birleşemeyeceğine kanaat getirmiş; Rus desteği taraftarı olmuştur. Paris Barış Konferansı’na gidecek Azerbaycan heyetine seçilmiş fakat 1919’da İstanbul’da İngilizler tarafından tutuklanmıştır. 1919 yılında Malta’ya götürülen Ağaoğlu ancak 1921 yılında serbest bırakılmıştır.

İstanbul’a gelen ve oradan da Anadolu’ya geçen Ağaoğlu, çalışmalarına durmaksızın devam etmiştir. Matbuat Umum Müdürlüğü, Hâkimiyet-i Milliye başyazarlığı, mebusluk gibi görevler ifa etmiştir. Halk Fırkası’nın programını hazırlayan heyette bulunmuş, Ziya Gökalp’le beraber anayasa komisyonunda çalışmıştır. 1930’da Serbest Cumhuriyet Fırkası’na girmiş, tüm bu süreçler içerisinde çeşitli yayınlar için yazdığı yazıların yanı sıra eserlerini de kaleme almıştır. Rejime karşı muhalif tavrı süregelen Ağaoğlu, Üniversite Reformu’nda işini kaybetmiş, çıkardığı Akın gazetesi kapatılmıştır. 19 Mayıs 1939 günü geldiğinde ise kalp rahatsızlığından yaşamını yitirmiştir.